Odpowiedź na zapytanie nr 623

w sprawie odwołań ZUS od wyroków sądowych

Odpowiadający: podsekretarz stanu w Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej Marcin Zieleniecki

Warszawa, 26-07-2016

W odpowiedzi na otrzymane wystąpienie Marszałka Sejmu RP z dnia 23 czerwca 2016 r. znak: K8ZAP623, przesyłające zapytanie Pana Posła Artura Sobonia w sprawie odwołań Zakładu Ubezpieczeń Społecznych od wyroków sądowych, w oparciu o stanowisko Członka Zarządu ZUS i Ministra Sprawiedliwości, uprzejmie wyjaśniam co następuje.

Zapytanie zostało sformułowane na kanwie sprawy z odwołania ubezpieczonej od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Decyzją tą organ stwierdził, że ubezpieczona nie podlega ubezpieczeniom społecznym z tytułu zatrudnienia. Uznał, że umowa o pracę zawarta pomiędzy ubezpieczoną a pracodawcą nie miała na celu faktycznego świadczenia pracy przez ubezpieczoną, a jedynie uzyskanie przez nią świadczeń z tytułu choroby i macierzyństwa. Na podstawie tej decyzji wstrzymana została wypłata świadczeń z ubezpieczenia społecznego dla ubezpieczonej.

W wyniku odwołania zaskarżona decyzja została zmieniona przez Sąd I instancji, który uznał, że ubezpieczona jako pracownik u wskazanego pracodawcy - płatnika składek, podlega obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym (w tym emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu) od dnia wskazanego w wyroku. Takie orzeczenie daje prawo ubezpieczonej do podjęcia wypłaty świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Z uwagi na fakt, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych odwołał się od wyroku Sądu I instancji, nie została podjęta wypłata świadczeń. Termin rozprawy w Sądzie II instancji został wyznaczony na koniec 2017 r. W konsekwencji, jak wskazał Pan Poseł, ubezpieczona pozostaje bez świadczeń z ubezpieczeń społecznych przez okres 3 lat.

Na wstępie należy wskazać, że zasady objęcia ubezpieczeniami społecznymi i podleganie tym ubezpieczeniom regulują przepisy ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2016 r. poz. 963)

Zgodnie z art. 68 ust. 1 pkt 1 i 6 ustawy do zakresu działania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych należy m.in. stwierdzanie i ustalanie obowiązku ubezpieczeń społecznych, wymierzanie i pobieranie składek na ubezpieczenia społeczne, kontrola wykonywania przez płatników składek obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych. Podjęta przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzja dotycząca podlegania ubezpieczeniom społecznym skutkuje w konsekwencji ustalaniem uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako dysponent środków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ma obowiązek podejmowania działań zapobiegających uzyskiwaniu ochrony ubezpieczeniowej przez osoby nieuprawnione. W przypadkach budzących wątpliwości, np. wówczas, gdy w bardzo krótkim czasie od zgłoszenia do ubezpieczeń osoba występuje o świadczenie, podejmowane są postępowania mające na celu ustalenie, czy osoba ta rzeczywiście posiada do nich tytuł, czy też zawarcie umowy o pracę miało na celu nie faktyczne świadczenie pracy, lecz jedynie uzyskanie świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Dotyczy to na jednakowych zasadach wszystkich osób, niezależnie od ich płci, wieku, stanu cywilnego, czy rodzinnego. Każda sprawa traktowana jest indywidualnie, ze względu na odrębne okoliczności jej towarzyszące. W każdej sprawie dokonuje się wnikliwej oceny zebranego materiału dowodowego. ZUS ustalając, czy dana osoba ma tytuł do ubezpieczeń społecznych bada zarówno fakt zawarcia umowy o pracę jak i jej ważności, w tym również wysokość wynagrodzenia wykazanego przez płatnika w podstawie wymiaru składek. Uprawnienia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych do takiego postępowania znajdują potwierdzenie w orzecznictwie, m.in. Sądu Najwyższego (np. wyrok SN z dnia 23 lutego 2005 r., sygn. akt III UK 200/04; wyrok Sądu Najwyższego z 24 sierpnia 2010 r., sygn. akt I UK 74/10; wyrok SN z dnia 23 stycznia 2014 r., sygn. akt I UK 302/13; wyrok SN z dnia 22 czerwca 2015 r., sygn. akt I UK 367/14).

Wykonywanie obowiązków członka zarządu wyłącznie na podstawie powołania nie rodzi obowiązku ubezpieczeń. Natomiast, gdy z członkiem zarządu zostanie zawarta umowa o pracę, czy też kontraktu menedżerskiego mającego charakter umowy o pracę, może zostać on objęty ubezpieczeniami jako pracownik. Jednak przy ustalaniu czy dana osoba powinna podlegać ubezpieczeniom jako pracownik należy brać pod uwagę przepisy kodeksu pracy (k.p.) oraz kodeksu spółek handlowych (k.s.h.). Stosownie do art. 22 § 1 k.p., przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Przy zawieraniu umowy z członkiem zarządu spółki muszą być spełnione także wymogi określone w art. 210 k.s.h. Niespełnienie przesłanek przewidzianych w tym przepisie (spółkę musi reprezentować rada nadzorcza lub pełnomocnik powołany uchwałą zgromadzenia wspólników, a nie inny członek zarządu) powoduje jej nieważność. Stanowisko to ma oparcie w orzecznictwie sądowym (np. wyrok Sądu Najwyższego z 19 stycznia 2010 r., sygn. akt I UK 281/09 czy wyrok Sądu Najwyższego z 11 maja 2009 r., sygn. akt I UK 15/09).

W przypadku stwierdzenia, że umowa o pracę została zawarta dla pozoru, jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo ma na celu obejście prawa, Zakład Ubezpieczeń Społecznych podejmuje odpowiednie działania, aby nie dopuszczać do korzystania z ochrony ubezpieczeniowej przez osoby nie posiadające tytułu do ubezpieczeń społecznych. W takim przypadku ochrona ubezpieczeniowa nie może występować, a w konsekwencji osobom tym nie powinny przysługiwać świadczenia z ubezpieczeń społecznych. W sprawach spornych, w których oddział ZUS stwierdzi nieważność umowy wydawana jest decyzja, od której stronom przysługuje odwołanie do sądu.

Jednocześnie w sytuacji, gdy zebrany materiał dowodowy potwierdza prawidłowość zgłoszenia do ubezpieczeń albo wysokość wykazywanej podstawy wymiaru składek, wydawana jest decyzja umarzająca postępowanie w sprawie.

Z informacji przekazanych przez III Oddział ZUS w Warszawie wynika, że w dniu 24 marca 2015 r. Oddział wydał decyzję, w której stwierdził, iż Pani E. M. nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu od dnia 31 października 2014 r. jako pracownik u płatnika składek Ecco Mill Sp. z o.o. W postępowaniu stwierdzono, że z Panią E. M. będącą jednym ze wspólników Spółki oraz członkiem jej Zarządu została podpisana umowa kontraktu menedżerskiego o charakterze umowy o pracę. Umowę w imieniu spółki podpisał Prezes Zarządu będący wspólnikiem Spółki ­Pan Krzysztof Tyszkiewicz. Oddział ZUS stwierdził, że Pani M. nie świadczyła pracy jako pracownik, lecz wykonywała jedynie obowiązki członka zarządu. Od decyzji zainteresowana złożyła odwołanie. Wyrokiem z dnia 27 listopada 2015 r. Sąd Okręgowy w Warszawie zmienił zaskarżoną decyzję i stwierdził, że Pani E. M. podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu jako pracownik u płatnika składek Eco Mill Sp. z o.o. od dnia 31 października 2014 r. Od wyroku Oddział ZUS wniósł apelację. Prawomocny wyrok Sądu Apelacyjnego będzie wiążący dla wszystkich stron postępowania.

W związku z decyzją z dnia 24 marca 2015 r., w której zostało stwierdzone, że Pani E. M. nie podlega ubezpieczeniom społecznym, Oddział ZUS wydał w dniu 27 marca 2015 r. decyzję o odmowie prawa do zasiłku chorobowego za okres od 9 lutego 2015 r. do 31 marca 2015 r. oraz kolejną decyzję o odmowie prawa do zasiłku chorobowego za dalsze okresy niezdolności do pracy: od l do 21 kwietnia 2015 r. oraz od 12 maja 2015 r. do 3 lipca 2015 r. oraz decyzję o odmowie prawa do zasiłku macierzyńskiego od 22 czerwca 2015 r. do 19 czerwca 2016 r. Podstawą prawną wydania decyzji o takiej treści były przepisy ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. z 2016 r. poz. 372):

1. art. 6 ust. l, zgodnie z którym zasiłek chorobowy przysługuje ubezpieczonemu, który stał się niezdolny do pracy z powodu choroby w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego oraz
2. art. 29 ust. 1 pkt l, zgodnie z którym zasiłek macierzyński przysługuje z tytułu urodzenia dziecka w okresie ubezpieczenia chorobowego.

Od powyższych decyzji o odmowie prawa do świadczeń Pani E. M. wniosła odwołania do sądu, które nie zostały jeszcze przez sąd rozpatrzone.

Do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia przez Sąd Apelacyjny sprawy dotyczącej podlegania przez Panią E. M. ubezpieczeniom społecznym nie jest możliwa zmiana decyzji w sprawie prawa do zasiłku chorobowego i macierzyńskiego, gdyż ustalenie podlegania ubezpieczeniom społecznym stanowi zagadnienie wstępne w stosunku do ustalenia prawa do świadczeń w razie choroby i macierzyństwa. Sąd Rejonowy rozpoznający sprawę dotyczącą ustalenia prawa do zasiłków z urzędu zawiesił postępowanie w tej sprawie, gdyż jej rozstrzygnięcie zależy od wyniku innego toczącego się postępowania cywilnego, czyli rozpatrywanej przez Sąd Apelacyjny sprawy dotyczącej podlegania ubezpieczeniom społecznym przez Panią E. M. (na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c.).

Członek Zarządu ZUS poinformował, że po uzyskaniu prawomocnego orzeczenia Sądu Apelacyjnego w sprawie podlegania ubezpieczeniom społecznym, zostanie zweryfikowane także prawo do zasiłku chorobowego i macierzyńskiego Pani E. M. Zgodnie bowiem z przepisami art. 365 § l k.p.c. prawomocne orzeczenie sądu wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby.

Dodatkowo Członek Zarządu ZUS poinformował, że w 2015 r. Oddziały ZUS wydały 5.322 decyzje stwierdzające niepodleganie ubezpieczeniom społecznym pracowników, w tym 2.694 dla kobiet w ciąży. Od tych ostatnich wniesiono odwołania w 1.510 sprawach. W ubiegłym roku zapadło w tych sprawach 867 wyroków, z których 421 potwierdziło prawidłowość decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Odnosząc się do wyznaczonego terminu rozprawy Minister Sprawiedliwości wskazał, że nie ma uprawnień do podjęcia czynności nadzorczych w przedstawionej sprawie, zgodnie bowiem z przysługującymi mu kompetencjami w ramach zewnętrznego nadzoru administracyjnego nad działalnością administracyjną sądów powszechnych, stosownie do art. 37g § 1 ustawy z dnia 21 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (t.j. Dz. U z 2015 r., poz. 133 z późn. zm. ; dalej u.s.p.) dokonuje analizy informacji rocznych o działalności sądów, ustala ogólne kierunki wewnętrznego nadzoru administracyjnego wykonywanego przez prezesów sądów apelacyjnych, kontroluje wykonywania obowiązków nadzorczych przez prezesów sądów apelacyjnych i wydaje zarządzenia w tym zakresie.

W przypadku stwierdzenia istotnych uchybień w działalności administracyjnej sądu lub niewykonania przez prezesa sądu apelacyjnego zarządzeń nadzorczych, Minister Sprawiedliwości może zarządzić przeprowadzenie lustracji sądu lub wydziału sądu, ewentualnie lustracji działalności nadzorczej prezesa sądu (art. 37 g § 2 u.s.p.).

Wspomniany nadzór nie uprawnia Ministra Sprawiedliwości do badania toku postępowania w poszczególnych sprawach sądowych oraz rozpoznawania skarg i wniosków dotyczących działalności sądów, gdyż są to kompetencje prezesów sądów (art. 37b § 1 pkt 1 i art. 41 b cytowanego aktu prawnego). Wobec tego, że Minister Sprawiedliwości w zakresie swoich kompetencji nie ma wglądu w akta spraw, nie może odnieść się do zarzutów dotyczących wyznaczenia odległego terminu rozprawy apelacyjnej.

Jednocześnie Minister Sprawiedliwości, wskazał, że z uwagi na zarzut dotyczący sprawności postępowania wymienionego w zapytaniu Pana Posła, prowadzonego przed Sądem Apelacyjnym w Warszawie, w ramach przysługujących Ministrowi Sprawiedliwości kompetencji, skierowane zostanie wystąpienie do Prezesa Sądu Apelacyjnego w Warszawie o zbadanie sprawności postępowania w przedmiotowej sprawie oraz ustalenie czy stwierdzone zostały uchybienia w tym zakresie, a jeżeli tak, jakie czynności nadzorcze zostały podjęte bądź są planowane w ramach wewnętrznego nadzoru administracyjnego nad działalnością administracyjną sądów.