Odpowiedź na interpelację nr 15737

w sprawie wysłuchań informacyjnych małoletnich i przyjaznych pokojów przesłuchań dzieci

Odpowiadający: podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości Michał Woś

Warszawa, 31-10-2017

Szanowny Panie Marszałku,

w odpowiedzi na interpelację nr 15737 Pana Posła Pawła Skuteckiego z dnia 5 października 2017 r., dotyczącą wysłuchania dziecka w postępowaniu w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, uprzejmie informuję.

W pierwszej kolejności należy podkreślić różnice pomiędzy przesłuchaniem małoletniego w postępowaniu w sprawach małżeńskich, a wysłuchaniem dziecka, o którym mowa w art. 2161 i art. 576 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2016 r., poz. 1822, z późn. zm.) - dalej „Kpc”.

Zgodnie z art. 430 Kpc małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, a zstępni stron, którzy nie ukończyli lat siedemnastu, nie mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków.

Powołany przepis odnosi się tylko do postępowania w sprawach małżeńskich, co wynika z systematyki aktu prawnego i nie ma zastosowania do pozostałych kategorii spraw rodzinnych i opiekuńczych, w tym o ograniczenie, zawieszenie, czy pozbawienie władzy rodzicielskiej. W tych kategoriach sądy stosują przepisy art. 2161 i art. 476 § 2 kpc, w zależności od tego, czy właściwy do rozpoznania sprawy jest tryb procesowy, czy nieprocesowy.

W myśl art. 216 1 § 1 Kpc § 1 sąd w sprawach dotyczących osoby małoletniego dziecka wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych. Sąd stosownie do okoliczności, rozwoju umysłowego, stanu zdrowia i stopnia dojrzałości dziecka uwzględni jego zdanie i rozsądne życzenia (§ 2).

Z kolei zgodnie z art. 576 § 2 Kpc sąd w sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala, uwzględniając w miarę możliwości jego rozsądne życzenia. Wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych.

Obecne sformułowanie przepisów art. 2161 § 1 oraz art. 576 § 2 Kpc nie budzi, zarówno wśród przedstawicieli doktryny, jak i w praktyce sądowej, wątpliwości w zakresie samej możliwości wysłuchania dziecka.

Większość komentatorów uznaje, że wysłuchanie dziecka jest fakultatywne, co oznacza pozostawienie decyzji, odnośnie celowości wysłuchania sądowi orzekającemu w sprawie, z możliwością pominięcia, jeżeli np.: przeprowadzenie tej czynności spowoduje przewlekłość postępowania (Przemysław Talenga, w: Bodio J., Demendecki T., Jakubecki A., Marcewicz O., Telenga P., Wójcik M.P, Komentarz do ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, LEX 2016 r.; Olga Maria Piaskowska w Kodeks postępowania cywilnego. Wybór orzecznictwa. WK 2014) – albo obligatoryjne, lecz tylko w razie spełnienia określonych w powołanych przepisach warunków (Anna Gadomska Radel, Przesłuchanie dziecka jako ofiary i świadka przestępstwa w procesie karnym, WK 2015 r.).

Wysłuchanie dziecka w postępowaniach dotyczących jego osoby lub majątku w sprawach rodzinnych i opiekuńczych stanowi zatem odrębną instytucję zarówno od przesłuchania, o którym mowa w art. 430 Kpc, jak i przesłuchania nieletniego w charakterze świadka lub przesłuchania nieletniego w charakterze pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, o których mowa w art. 185b i 185a ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (tekst jednolity Dz. U. z 2017 r., poz. 1904) - dalej „Kpk”.

Odmienny jest przede wszystkim cel wysłuchania małoletniego w postępowaniu w sprawach rodzinnych i opiekuńczych oraz przesłuchania nieletniego na potrzeby postępowania karnego, tak jak różne są cele obu tych odrębnych postępowań. Trudno zatem porównywać rozwiązania normatywne obu tych aktów prawnych. Z tego też wynikają konkretne uregulowania dotyczące chociażby granicy wieku. Ustawodawca odstępując od ścisłego określenia wieku małoletniego w przepisach art. 2161 § 1 oraz art. 576 § 2 Kpc wprowadził kryteria ocenne odwołujące się do warunków i właściwości ściśle osobistych dziecka, które to warunki i właściwości za każdym razem, przed podjęciem decyzji o wysłuchaniu, bada sąd rodzinny na podstawie całokształtu okoliczności danej sprawy oraz doświadczenia życiowego i zawodowego. W konsekwencji powołane przepisy, w odróżnieniu od obowiązujących na gruncie procesu karnego, są bardziej elastyczne. Wprowadzenie natomiast sztywnej granicy np.: 13 lat wydaje się razić sztucznością, zwłaszcza biorąc pod uwagę stopień rozwoju dziecka w konkretnych sprawach.

Jednocześnie informuję, że w Ministerstwie toczyły się prace nad uregulowaniem sposobu i trybu wysłuchania małoletniego, w szczególności z uwzględnieniem wniosków sformułowanych w raportach Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości (Praktyka sądowa w zakresie wysłuchiwania małoletnich w postępowaniach cywilnych w kontekście idei przyjaznego wysłuchiwania dziecka. Raport z badań – dr Marcin Cieśliński, 2015; Badanie idei przyjaznego wysłuchania dziecka – raport z analizy wywiadów pogłębionych – dr Stanisław Burdziej, 2015) na ten temat, niemniej nie dały one zadowalających rezultatów. Pomimo to, resort analizuje zagadnienie i zamierza doprowadzić do szerszego unormowania instytucji wysłuchania dziecka, w szczególności w zakresie warunków, jakie powinny spełniać w sądach pomieszczenia przeznaczone do tego celu. Oczywiście optymalnym rozwiązaniem byłoby wygospodarowanie w każdym sądzie pomieszczeń, które odpowiadałyby wymaganiom, jakie obecnie warunkują prawidłowość i skuteczność przesłuchania nieletniego na potrzeby postępowania karnego uregulowane w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie sposobu przygotowania przesłuchania przeprowadzanego w trybie określonym w art. 185a-185c Kodeksu postępowania karnego (Dz.U. z 2013 r., poz. 1642).

Odnosząc się do kwestii obecności psychologa podczas wysłuchania małoletniego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych oraz ewentualnej pomocy psychologicznej po wysłuchaniu, podkreślić należy, że obowiązujące przepisy nie regulują wprost przedmiotowego zagadnienia. W praktyce sądowej decyzję co do obecności psychologa podczas wysłuchania podejmuje sędzia na podstawie stopnia rozwoju dziecka i okoliczności sprawy. W opracowaniach naukowych poświęconych temu zagadnieniu wyklucza się, właśnie ze względu na stopień rozwoju dziecka, wysłuchanie małoletnich w okresie tzw. wczesnodziecięcym i zasadniczo przedszkolnym, wskazując jednocześnie na liczne ograniczenia występujące w wysłuchaniu dziecka w okresie wczesnoszkolnym. Oczywistym jest, że sam wiek małoletniego, choć zazwyczaj determinuje jego stopień rozwoju, to jednak zdarzają się wyjątki. W tym właśnie aspekcie analizowana jest potrzeba skorzystania podczas wysłuchania z pomocy psychologa. Nie przewiduje się natomiast w postępowaniu pomocy psychologicznej po wysłuchaniu. Wprowadzenie rozwiązania zakładającego obowiązek udzielenia takiej pomocy stwarzałoby mylne przekonanie, że każde wysłuchanie dziecka przez sędziego wiąże się z wystąpieniem traumatycznego przeżycia, co nie znajduje potwierdzenia w praktyce sądowej i wynikach badań Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości.

Jednocześnie informuję, że według stanu na 31 grudnia 2016 roku, na terenie całego kraju istniało w sądach rejonowych - 241 i sądach okręgowych - 17 miejsc przyjaznych przesłuchiwanemu dziecku. Liczba pokoi jest uaktualniana według stanu na 31 grudnia danego roku.

Z poważaniem

Michał Woś