Odpowiedź na interpelację nr 34785

w sprawie tymczasowego aresztowania jako metody śledczej (areszt wydobywczy) i środka szybkiej represji

Odpowiadający: sekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości Jerzy Kozdroń

Warszawa, 30-10-2015

Szanowny Panie Marszałku,

W odpowiedzi na interpelację Pana Posła Andrzeja Dołeckiego z dnia 7 października 2015 r., nr 32357, w sprawie tymczasowego aresztowania jako metody śledczej (areszt wydobywczy) i środka szybkiej represji uprzejmie wyjaśniam, co następuje.

Przepisy dotyczące środków zapobiegawczych, w tym tymczasowego aresztowania, zawarte zostały w Rozdziale 28 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, z późn. zm., zwanej dalej: „k.p.k.”), w artykułach 249-277.

Jak przy tym wynika z przepisu otwierającego ten rozdział, środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania oznacza stworzenie przez organ je prowadzący takich warunków, że postępowanie to przebiega w sposób określony przez ustawę procesową, zmierzając ku osiągnięciu jego celów, określonych w art. 2 § 1 pkt 1-4 k.p.k., którymi są przede wszystkim:

wykrycie i pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa,
zwalczanie przestępstw, zapobieganie im oraz umacnianie poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa,
uwzględnienie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego przy jednoczesnym poszanowaniu jego godności,
rozstrzygnięcie sprawy w rozsądnym terminie.

Przewidziane ustawą środki zapobiegawcze można przy tym stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo.

Konkretyzacji przypadków, w których stosowanie środków zapobiegawczych (w tym tymczasowego aresztowania) jest dopuszczalne, ustawodawca dokonał w art. 258 k.p.k. Zgodnie z tym przepisem środki zapobiegawcze (w tym tymczasowe aresztowanie) można stosować, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu lub gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne (art. 258 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k.).

Ponadto każdy z przewidzianych prawem środków zapobiegawczych może być nadto zastosowany wobec oskarżonego, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo którego sąd pierwszej instancji skazał na karę pozbawienia wolności wyższą niż 3 lata. W takiej bowiem sytuacji obawy utrudniania prawidłowego toku postępowania, o których mowa w art. 258 § 1 k.p.k., uzasadniające stosowanie środka zapobiegawczego, mogą wynikać z surowości grożącej oskarżonemu kary (art. 258 § 2 k.p.k.).

Wreszcie środki zapobiegawcze mogą być, wyjątkowo, zastosowane także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził (art. 258 § 3 k.p.k.).

Jednocześnie wskazać należy, że decydując o zastosowaniu określonego środka zapobiegawczego organ stosujący ten środek musi uwzględnić rodzaj i charakter obaw wskazanych w art. 258 § 1-3 k.p.k., przyjętych za podstawę stosowania danego środka oraz nasilenie ich zagrożenia dla prawidłowego przebiegu postępowania w określonym jego stadium.

Odpowiadając zaś wprost na pytania zawarte w interpelacji stwierdzić należy, co następuje.

Odnośnie do pytania nr 1.

Obowiązujące przepisy nie przewidują stosowania jakiegokolwiek środka zapobiegawczego w celu pozyskania przez organy ścigania lub wymiar sprawiedliwości określonych oświadczeń procesowych lub informacji od osoby, wobec której środek został zastosowany (np. tzw. areszt wydobywczy). Przepisy nie dopuszczają też stosowania tych środków jako antycypacji kary mogącej zapaść w danej sprawie. Jak bowiem wskazano na wstępie, środki zapobiegawcze można stosować wyłącznie (jedynie) w celu zabezpieczenia prawidłowego (tj. niezakłóconego i sprawnego) toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Tym samym stosowanie środków zapobiegawczych (w tym tymczasowego aresztowania) z jakichkolwiek innych przyczyn jest niedopuszczalne.

Odnośnie do pytania nr 2.

Z racji różnorakich stanów faktycznych i prawnych poszczególnych spraw karnych (w tym postępowań przygotowawczych) nie sposób udzielić jednoznacznych odpowiedzi na pytania, czy takie okoliczności jak oczekiwanie na opinię biegłego lub stosowanie tymczasowego aresztowania z uwagi na grożącą oskarżonemu surową karę mogą w odbiorze społecznym wskazywać na „wydobywczy lub represyjny charakter”. Stosowanie tymczasowego aresztowania, jako najsurowszego środka zapobiegawczego, jest bowiem obwarowane wielorakimi restrykcjami (z sądową kontrolą jego stosowania włącznie). Tym samym nie sposób podzielić tezy pytania, że w konkretnym przypadku tymczasowe aresztowanie jest stosowane wbrew przepisom, tj. np. celem pozyskania od aresztowanego określonych informacji lub jako antycypacja grożącej mu kary pozbawienia wolności. Z drugiej strony nie można wykluczyć stanów faktycznych, w których stosowanie środków zapobiegawczych, w tym także najsurowszego z nich, będzie uzasadnione, mimo że jedyną czynnością procesową organu prowadzącego postępowanie karne będzie oczekiwanie na opinie biegłego. Oczywiście w takiej sytuacji w dalszym ciągu utrzymywać się muszą ogólne przesłanki stosowania środków zapobiegawczych z art. 249 k.p.k. i przynajmniej jedna przesłanka szczególna z art. 258 § 1-3 k.p.k. Wszystko to ma być wreszcie ocenione pod kątem zgodności z art. 258 § 4 k.p.k.

Co do stosowania środków zapobiegawczych (w tym tymczasowego aresztowania) z uwagi na ustawową przesłankę zagrożenia surową karą wskazać należy, że zarówno przed nowelizacją Kodeksu postępowania karnego dokonaną ustawą z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r. poz. 1247 z późn. zm.) jak i w obecnym stanie prawnym wciąż jest to samoistna przesłanka zastosowania każdego środka zapobiegawczego i na gruncie obowiązujących przepisów nie można wykluczyć, że w okolicznościach konkretnej sprawy ta właśnie przesłanka (oraz immanentnie wynikające z niej pozostałe przesłanki stosowania środków zapobiegawczych w postaci uzasadnionej obawy ucieczki lub ukrycia się oskarżonego oraz matactwa procesowego) stanie się podstawą stosowania wobec podejrzanego/oskarżonego środków zapobiegawczych. Powyższe przesądził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 listopada 2012 r. w sprawie o sygn. akt V KK 220/12 stwierdzając: „Podstawy stosowania tymczasowego aresztowania, określone w art. 258 § 2 k.p.k., przy spełnieniu przesłanek wskazanych w art. 249 § 1 i art. 257 § 1 k.p.k. i przy braku przesłanej negatywnych określonych w art. 259 § 1 i 2 k.p.k., stanowią samodzielne przesłanki szczególne stosowania tego środka zapobiegawczego” (LEX nr 1228650).

Wskazać przy tym należy, że warunek, by potrzebę zastosowania środka zapobiegawczego uzasadniała grożąca oskarżonemu surowa kara będzie spełniony, gdy jednocześnie:

oskarżonemu zasadnie postawiono został zarzut popełnienia przestępstwa należącego do kategorii wymienionych w art. 258 § 2 k.p.k.,
z ustalonych dotychczas okoliczności sprawy wynika, że oskarżonemu temu może zostać wymierzona surowa kara pozbawienia wolności,
brak w sprawie okoliczności, które wskazywałyby na to, że ten oskarżony, mimo grożącej albo wymierzonej mu surowej kary, nie będzie uchylał się od jej odbycia (w tym zakresie zob. także postanowienie SA w Krakowie z dnia 6 grudnia 2012 r., sygn. akt II AKz 500/12, KZS 2013, z. 3, poz. 40, Prok. i Pr. 2013, nr 7-8, poz. 39, LEX nr 1236887).

Legalność przesłanki surowości kary jako samoistnej podstawy stosowania wszystkich środków zapobiegawczych nie jest wreszcie kwestionowana w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Trybunał zwrócił jednak uwagę na fakt, że grożąca surowa kara pozbawienia wolności może być podstawą stosowania tymczasowego aresztowania w zasadzie tylko w pierwszym okresie postępowania karnego. Dalsze tymczasowe aresztowanie z powodu grożącej surowej kary może mieć natomiast miejsce zupełnie wyjątkowo, na przykład w wypadku sprawców przestępstw popełnionych w ramach zorganizowanej przestępczości, gdy świadkom ze strony tych sprawców grozi realne niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia (zob. sprawa Gładczak przeciwko Polsce, skarga nr 14255/02 [w:] Wybór orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowiek w sprawach polskich, t. III, Biuletyn Biura Informacji Rady Europy 2007, nr 3-4, s. 21 i n).

Odnośnie do pytania nr 3.

Standardy kontroli zasadności stosowania wszystkich środków zapobiegawczych (w tym tymczasowego aresztowania) wypracowane na tle Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Konstytucji RP oraz orzecznictwa obejmują przede wszystkim:

respektowanie instytucji habeas corpus, tj. wymóg, aby o pozbawieniu wolności decydował (lub co najmniej kontrolował) niezawisły sąd (art. 250 § 1 k.p.k.),
gwarancję niezwłocznego postawienia przed sędzią osoby zatrzymanej lub tymczasowo aresztowanej (art. 248 § 1 k.p.k.),
gwarancję sądowej kontroli odwoławczej decyzji w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub zatrzymania (art. 252 § 1 k.p.k.),
obowiązek natychmiastowego poinformowania zatrzymanego przez policję o jego prawach, w tym o możliwości złożenia zażalenia na zatrzymanie do sądu (art. 244 § 2 w związku z art. 246 § 1 k.p.k.),
respektowanie zasady „równości broni”, na które składa się:
1. przyznanie w określonych przypadkach oskarżonemu i obrońcy prawa do obecności w posiedzeniach w przedmiocie tymczasowego i na rozprawie (art. 96 k.p.k. określający prawo stron do udziału w posiedzeniach na równych zasadach, bez uprzywilejowania roli prokuratora, a także nowe uregulowanie art. 249 § 5 k.p.k., art. 339 § 5 k.p.k.,
2. ukształtowanie kontradyktoryjnego postępowania, w którym strony mają możliwość odniesienia się do dowodów i twierdzeń wygłaszanych przez stronę przeciwną,
3. uprawnienie do dostępu do materiałów dowodowych w sprawie tymczasowego aresztowania (art. 156 § 5a k.p.k.),
procedurę rozpoznawania wniosków o uchylenie tymczasowego aresztowania; tymczasowo aresztowany może w każdym czasie wnosić o uchylenie lub zmianę tego środka zapobiegawczego (art. 254 k.p.k.). Jest to uprawnienie niezależne od tego czy wcześniej tymczasowo aresztowany złożył zażalenie na postanowienie sądu czy nie. Wniosek przysługuje do prokuratora natomiast zażalenie odnośnie tego wniosku przysługuje już do sądu (art. 254 § 2 k.p.k.),
rozpatrywanie zażaleń na postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania oraz przedłużeniu tymczasowego aresztowania,
przedłużanie stosowania tymczasowego aresztowania,
przedłużanie tymczasowego aresztowania przez sąd wyższego rzędu na skutek wniosku sądu niższego rzędu,
wymóg bezzwłoczności procedury kontrolującej zatrzymanie lub tymczasowe aresztowanie; w stosunku do tymczasowego aresztowania termin na przekazanie zażalenia został bardziej sprecyzowany. Kodeks postępowania karnego wprowadził termin 48 godzin na przekazanie zażalenia na postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania do rozpoznania. (art. 463 § 2 k.p.k.),
niezwłoczne rozpatrzenie zażalenia w przedmiocie tymczasowego aresztowania (art. 252 § 3 k.p.k.)

Jednocześnie wskazuję, że odpowiedź na pytanie jakie działania może podjąć poseł w celu rzeczywistego sprawowania kontroli zasadności stosowania tymczasowego aresztowania przez właściwe organy wykracza poza przedmiotowy zakres prerogatyw Ministra Sprawiedliwości.

Odnośnie do pytania nr 4.

W art. 42 ust. 3 Konstytucji RP wyrażona została zasada domniemania niewinności. Zgodnie ze tym przepisem każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu. Co oczywiste, ta fundamentalna zasada ma bezpośredni wpływ na określenie procesowej pozycji oskarżonego. Jednocześnie zasada ta kieruje pod adresem ustawodawcy nakaz ukształtowania przepisów karnych procesowych w taki sposób, by gwarancja ta nie została naruszona. Odpowiadając jednak wprost na pytanie interpelacji stwierdzić należy, że wyrażona w przytoczonym przepisie zasada domniemania niewinności zasadniczo nie wiąże się ze stosowaniem tymczasowego aresztowania i innych środków zapobiegawczych, a tym samym nie koreluje z wyrażoną w art. 258 § 2 k.p.k. przesłanką stosowania tymczasowego aresztowania w postaci zagrożenia surową karą. Celem stosowania środków zapobiegawczych jest bowiem jedynie zapewnienie prawidłowego przebiegu postępowania karnego, zaś stosowanie tych środków, co oczywiste, nie wiąże się i nie może wiązać z istnieniem jakiegokolwiek domniemania winy. Wskazać w tym miejscu należy, że Trybunał Konstytucyjny podkreślił w wyroku z 24 lipca 2006 r. w sprawie SK 58/03, że tymczasowe aresztowanie nie jest „karą”, gdyż tymczasowo aresztowanemu przysługuje domniemanie niewinności, zaś stosowanie tego środka z istoty swojej ma być nie tylko instytucją „aresztowania”, a więc znacznego ograniczenia wolności osobistej, ale i środkiem „tymczasowym” – stosowanym jedynie przez czas określony wobec osoby nieskazanej, objętej domniemaniem niewinności. W postanowieniu z 16 października 2002 r. w sprawie Ts 170/01 Trybunał wskazał zaś, że zastosowanie przez sąd środka zapobiegawczego, jakim jest tymczasowe aresztowanie, nie może być utożsamiane z sądowym orzeczeniem o grożącej oskarżonemu karze stwierdzając: „To właśnie rozróżnienie przedmiotu rozstrzygnięć podejmowanych przez sąd przesądza o pozornym jedynie przeciwstawieniu kwestionowanego przepisu procesowej (mającej jednocześnie rangę konstytucyjną – art. 42 ust. 3) zasadzie domniemania niewinności”.

Z poważaniem

Jerzy Kozdroń

/podpisano elektronicznie/